هنر، نان در‌آوردن از خشت خام است و بس!!!

بررسی میدانی مشکلات تولید آجر سفال

سارا اصغری: در چند کیلومتری ورامین قرار دارد؛ یک کارخانه آجرپزی سفالی که زمانی برای خودش برو و بیایی داشته و از عراق و کشورهای همجوار نیز در صف خرید چند ماهه آجر قرار می‌گرفته‌اند اما این روزها حال و روز خوشی ندارد.

از دو خط تولید، یک خط، خوابیده و با نیمی از ظرفیت خود مشغول به کار است. با همت مدیرعاملش، چرخ آن هنوز می‌چرخد تا کوره‌های آن همچنان روزی‌رسان ۶۰ کارگر باقیمانده باشند. همراه با همکاران روزنامه و مجید مرادی، مدیرعامل این کارخانه و مرتضی منبع‌چی، رئیس اتحادیه فخاران راهی ورامین می‌شویم تا بازدیدی از این کارخانه داشته باشیم که در رکود این روزهای بازار و افزایش جهش‌گونه هزینه‌های تولید، کوره‌های آن هنوز خشت‌های خام را پخته می‌کند.

خط تولید آجر سفال چگونه کار می‌کند؟

با مجید مرادی، مدیر کارخانه همراه می‌شویم. او درباره خطوط کارخانه به ما توضیح می‌دهد که خطوط کارخانه از چند بخش تشکیل شده است. ابتدای خط که انتهای کارخانه قرار دارد، خاک رس که با ماسه بادی آمیخته شده است به‌وسیله نوار نقاله وارد بخش نخست آسیاب می‌شود و هنگام آسیاب شدن با مقداری آب مخلوط شده و وارد بخش سیلو می‌شود. وی در ادامه خاطرنشان می‌کند که البته خاک رس باید با میزان خاصی ماسه بادی مخلوط شود و اگر نسبت آنها بهم بریزد، سبب ترک برداشته شدن آجر می‌شود. به عبارت دیگر باید استاندارد مورد نظر برای استحکام آن در نظر گرفته شود و این موضوع مورد تایید بخش کنترل کیفیت قرار گیرد. او اضافه می‌کند: پس از سیلو که در آن، مرحله فرآوری اولیه انجام شده است، مواد وارد خط تولید گل‌ساز می‌شوند و در این مسیر دوباره مقداری آب به خاک اضافه می‌شود که اگر کمتر یا بیشتر از میزان استاندارد باشد، خط به طور خودکار می‌ایستد. پس از این مرحله نیز گل آماده قالب‌گیری وارد خط دیگری می‌شود. در این بخش، گل هواگیری و پرس می‌شود که به اصطلاح به آن وکیوم (وکیوم به معنای هوا را از گل گرفتن است) می‌گویند. البته قالب‌های متفاوتی مانند قالب‌های تیغه ۷، ۱۰ و ۱۵ سانتی ساده و فوم‌دار وجود دارد. برای بلوک‌های سقفی نیز قالب جداگانه‌ای وجود دارد. مرادی در ادامه عنوان می‌کند که پس از مرحله قالب‌گیری، آجرهای خام، ۳۰ ساعت در خشک‌کن باقی می‌مانند. در خشک‌کن، کانال‌هایی تعبیه شده که حرارت را از زیر به آجرها می‌رسانند. دما از ۲۰ درجه آغاز می‌شود تا به ۷۰ درجه برسد. در حقیقت در این بخش نم اولیه آجر گرفته می‌شود و آجرها خشک می‌شوند. اما در مرحله نهایی پخته شدن، آجرها باید ۷۲ ساعت در کوره پخت شوند تا سفت و تبدیل به آجر شوند. وی تاکید می‌کند که عمر آجر و سفال به دلیل پخته شدن به ۱۰۰۰ سال هم می‌رسد. به طور گروهی به بالای کوره‌خانه‌‌ای می‌رویم که به کوره هافمن معروف است. مدیر کارخانه درباره قدمت این کوره‌ها توضیح می‌دهد که آنها را ابتدا یک فرد آلمانی به نام هافمن به ایران آورد، از این رو در ایران به نام هافمن معروف شده‌اند. در این کوره مشعل‌هایی روشن می‌شود که «چاه جهنم» را ایجاد می‌کنند. چاه جهنم در حقیقت نقطه‌ای است که آتش‌ها به همدیگر می‌رسند و وارد کانال مشخصی می‌شوند. دمای کوره‌خانه‌ها هنگام روشن شدن به ۷۰۰ تا ۸۰۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. روی سقف منفذهایی ایجاد شده‌ که گاز از آنها منتقل می‌شود. آجرها یک روز در حرارت باقی می‌مانند و یک روز به آنها استراحت می‌دهند و در نهایت روز سوم پخت نهایی انجام می‌شود. مرادی همچنین درباره شکل آجرهای سفال عنوان کرد: خلأهایی که در آجرها وجود دارد باعث گرمایش و سرمایش می‌شود و به نوعی صداگیر و عایق هم به‌شمار می‌رود. داخل برخی سفال‌ها نیز یک فوم قرار می‌گیرد که صداگیر است.
وی ما را به بخش تعمیرات کارخانه می‌برد و می‌گوید، بخش تعمیرات را نیز در داخل کارخانه ایجاد کرده‌ایم تا اگر برای قطعات مشکلی پیش آمد، همین جا تعمیر شوند.

گره‌های کار:

در ادامه راه، از مدیرعامل این کارخانه درباره انگیزه کار پرس‌وجو می‌کنم. او می‌گوید از همان آغاز جوانی، عاشق کار و تولید بوده و این کارخانه را نیز با زحمت و علاقه ساخته و برای به روز کردن آن، آخرین تجهیزات را از خارج وارد کرده است. وی می‌گوید که فاز نخست این کارخانه را سال ۷۲ و فاز دوم آن را سال ۸۷ ساخته که خط دوم آن به‌روزتر است، هرچند این خط را به دلیل به‌صرفه نبودن بازار تعطیل کرده است. وی ادامه می‌دهد که حدود ۱۰۰ نفر در این کارخانه مشغول به کار بوده‌اند که ۴۰ نفر آنها با تعطیل شدن خط دوم بیکار شده‌اند. بیشتر نیروی کار کارخانه، ایرانی و تعداد کمی هم افغانی هستند. وی با اشاره به گران شدن قطعات کارخانه در این چند وقت می‌گوید، تمام قطعه‌های خطوط گران شده‌اند و دیگر تولید به صرفه نیست. نرخ یک بلبرینگ ۱۰۰ هزار تومانی یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان شده است. برخی گمان می‌کنند که آجر، تنها با خاک تهیه می‌شود در حالی که ۵۰ نوع وسیله از پیچ ریز تا سایر وسایل مورد نیاز مانند روغن، گریس و یاتاقان باید حرکت کنند تا همین خاک رس را بتوان قالب زد و پخت. البته اینها امکاناتی است که وزارت صنعت، معدن و تجارت به راحتی می‌تواند در اختیار ما قرار دهد که البته چنین حمایتی را انجام نمی‌دهد. از او درباره هزینه‌های انرژی می‌پرسم که می‌گوید، ماهانه حدود ۱۰۰ میلیون تومان هزینه گاز و حدود ۲۵ تا ۳۵ میلیون تومان هزینه برق می‌شود. برای تامین آب هم از چاه استفاده می‌کنیم، هر چند در این زمینه سازمان آب هر روز بهانه‌گیری می‌کند و یک روز در میان قصد دارد چاه‌ها را ببندد. او معتقد است در زمینه انرژی باید به تولیدکننده کمک شود و برای مثال یارانه‌ای به آنها اختصاص یابد. از مرادی درباره هزینه سرمایه‌گذاری در چنین کارخانه‌ای و میزان سرمایه در گردش آن می‌پرسم و او بدون حساب و کتاب می‌گوید، ۱۰۰ میلیارد تومان نیاز است تا چنین کارخانه‌ای راه‌اندازی شود و ماهانه نیز به ۴۰۰ میلیون تومان سرمایه نیاز دارد، در حالی که برگشت پول در کارخانه به ۳ماه زمان نیاز دارد. او معتقد است که کار برای تولیدکنندگان بسیار سخت شده و بازار، بیشتر طالب دلالان شده تا تولیدکننده.

مشکلاتی که راه‌حل دارد

به دفتر کار مدیرعامل کارخانه می‌رویم و با مرتضی منبع‌چی، رئیس اتحادیه فخاران نیز به گفت‌وگو می‌نشینیم. او دل پردردی داشته و از اوضاع نامناسب آجرپزی‌ها شکایت دارد. منبع‌چی می‌گوید: تا پیش از این یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در کل کشور در این صنعت مشغول به کار بودند اما درحال‌حاضر این میزان اشتغال به طور فاجعه‌آمیزی در حال کاهش است. موضوع این است که کسی جوابگوی نیازهای این صنف نیست اما صنف‌های دیگر تا حدودی از مزایایی برخوردار هستند. باید بتوان از این صنف که در حال زوال است حمایت کرد. رئیس اتحادیه فخاران در ادامه تاکید می‌کند که یکی از مهم‌ترین مشکلات صنف کارخانه‌داران آجر سفال این است که بلوک سیمانی، در حال جایگزین شدن آجر سفالی است، در حالی که بلوک سیمانی به هیچ عنوان نمی‌تواند جایگزین آجر شود و این دو از لحاظ کیفیت قابل مقایسه نیستند زیرا آجر پخته می‌شود در حالی که بلوک سیمانی به طور خام به کار گرفته می‌شود. فقط به دلیل سهولت قالب‌گیری و دستمزد پایین، بلوک سیمانی جایگزین آجر سفال شده و همین جایگزینی، تولید آجر سفال را خوابانده است. منبع‌چی عنوان می‌کند که اگر بلوک بی‌کیفیت را حذف کنند تمام کارخانه‌های آجر راه‌اندازی می‌شوند. درحال‌حاضر یک ساختمان حدود ۱۰ تا ۱۵ طبقه، ۲ تا ۳ ماشین سفال نیاز دارد در صورتی که تا پیش از این، چنین حجم ساخت‌وسازی به ۳۰ ماشین سفال نیاز داشت. البته بلوک سیمانی از سال ۸۵ با آغاز پروژه‌های مسکن مهر وارد بازار شد، هر چند از ابتدا هم قرار بود از بلوک لیکا استفاده شود نه بلوک‌هایی که در گاوداری‌ها می‌زنند که به هیچ عنوان استاندارد نیستند. وی در پاسخ به این پرسش که آیا سازمان نظام مهندسی، بر این امر نظارتی ندارد، گفت: مشکل ما این است که نظام مهندسی، ساختمان نظارت مناسبی ندارد. برای مثال به جای سفال سقف، فوم به بازار آمده و جاهایی که از این فوم‌ها استفاده شده، مردم پس از ۴ سال دچار آسم شده‌اند، چراکه فوم‌های یاد شده شیمیایی هستند و سازمان نظام مهندسی بر آنها نظارت چندانی ندارد. منبع‌چی با اشاره به مشکلات دیگر این صنف عنوان می‌کند که درگیری تولیدکنندگان این صنف برای تامین قطعات است که درحال‌حاضر آنها را با بحران روبه‌رو کرده چراکه هم‌اکنون ۵ تا ۶ برابر هزینه‌های تولیدی در چند وقت افزایش یافته اما محصول آجر سفال نرخ چندین سال خود را دارد.

کارگروه تشکیل دهیم

وی تاکید می‌کند که باید کارگروهی را از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت تشکیل دهیم، در این کارگروه، مشکلات خود را بیان کنیم و با ارز۴۲۰۰ تومانی ثبت سفارش دهیم تا این صنف قطعات مورد نیاز خود را وارد کند. برخی قطعات تا ۵ برابر گران شده‌اند و به صرفه نیست که هزینه‌ها ۵ برابر شوند اما آجر را به نرخ ۳ سال پیش بفروشیم. اگر به همین روال پیش برویم کارگاه‌ها تعطیل می‌شوند. دولتمردان ما دم از اشتغال می‌زنند اما اشتغال جدید نمی‌خواهیم؛ همین که هست را حفظ کنند.
رئیس اتحادیه فخاران در پاسخ به این پرسش که «کشورهای همسایه، بازارهای مناسبی هستند. وضعیت این بازارها که نیازمند ساخت‌وساز هستند را برای صادرات چگونه ارزیابی می‌کنید» می‌گوید: پیش از اینکه داعش به عراق وارد شود ۵۴۰ تریلی سفال از اصفهان و یزد به عراق می‌رفت اما مشکلاتی به‌وجود آمد که باعث شد این میزان صادرات از دست برود. درحال‌حاضر هم ترکیه در حال جایگزین شدن در عراق است و مدیریت و سیاست خارجی کشور ما باید به گونه‌ای باشد که این بازار از دست نرود. باید روی بازار عراق و افغانستان بیشتر کار کرد تا سرمایه‌ ما به حرکت بیفتد. در زمینه آجر سفال می‌توانیم ۵۰ تا ۶۰ درصد تولید را به بازار صادرات اختصاص دهیم.
منبع‌چی همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا تولیدکنندگان و اتحادیه در زمینه بازاریابی اقدام‌هایی انجام می‌دهند؟ گفت: بازاریابی انجام می‌دهیم اما سدهایی وجود دارد که اگر از بین نرود نمی‌توان صادرات انجام داد. در تمام کشورها، اولویت‌ها و مشوق‌هایی را برای صادرات در نظر می‌گیرند اما در ایران خبری از این مزایا نیست و هیچ مشوقی برای صادرات وجود ندارد. برای صادرات باید قدرت بیشتری به اتحادیه‌ها داد. وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان متولی باید تسهیلاتی در اختیار تولیدکنندگان قرار دهد. ضمن اینکه تعاونی داریم که قطعات در آن ثبت سفارش شده و به وسیله تعاونی به اعضا داده شود. او ادامه می‌دهد کاری کرده‌اند که تولیدکنندگان ترجیح می‌دهند کار و وسیله تولید را بفروشند، در بانک بگذارند و از سود آن استفاده کنند یا از چین واردات انجام دهند و دولتمردان به این موضوع اهمیتی نمی‌دهند اما کشوری موفق است که در بخش تولید، سرمایه‌گذاری کرده باشند. تولید سبب اشتغال می‌شود. اگر صنعت آجر راه بیفتد اشتغال قابل توجهی ایجاد خواهد شد. وی افزود: این در حالی است که اگر دست تولیدکننده باز بود و دولت هم حمایت می‌کرد، آنها قادر بودند کارشان را توسعه بخشند. اگر ارز ۴۲۰۰ تومانی به وسیله اتحادیه در اختیار آنها قرار بگیرد بخشی از مشکلات حل خواهد شد، اما چون پول‌ها در جاهای دیگر هزینه می‌شود که نظارتی بر آن وجود ندارد، در حقیقت حیف و میل می‌شود.
رئیس اتحادیه فخاران در پایان می‌گوید که موضوع دیگر، نیاز این صنف به گازوئیل است. ما درخواست نیاز خود به گازوئیل را به وزارت نفت دادیم که این وزارتخانه نصف درخواست ما را جواب داد و تولیدکننده باید بقیه آن را از بازار آزاد تامین کند. این ماده در بازار آزاد ۲ برابر نرخ دارد. ما در این قضیه هم چار بحران هستیم.